Miejska trasa turystyczna po prawobrzeżnym Śremie powstała w 2008 roku. Prowadzi wzdłuż 14 punktów w starej części miasta. Są to najważniejsze i najbardziej znaczące miejsca w tej części Śremu, które przyczyniły się do rozwoju oraz dzisiejszego kształtu miasta.
Miasto Śrem położone jest w Wielkopolsce, na południe od Poznania nad Wartą, w miejscu gdzie rzeka, trafiając na krawędź wysoczyzny zmienia swój bieg z równoleżnikowego na południkowy. Zabudowa miasta rozłożyła się na obu brzegach rzeki, w dwóch różnych regionach geograficznych. Śrem prawobrzeżny położony jest w Kotlinie Śremskiej, jego południowa część znajdująca się na lewym, wyższym brzegu Warty leży na Równinie Kościańskiej.
Śrem powstał w miejscu przeprawy przez Wartę na starym trakcie handlowym ze Śląska do Poznania i Gniezna. Zaliczany jest do najstarszych miast w Wielkopolsce. Pierwsza wzmianka pisana pochodzi z bulli gnieźnieńskiej papieża Innocentego II z 1136 r., natomiast prawa miejskie nadali Śremowi w 1253 r. książęta wielkopolscy Przemysł I i Bolesław Pobożny. Po zniszczeniach wojennych król Władysław Jagiełło w 1393 r. po raz drugi nadał prawa miejskie, przenosząc Śrem na wyspę Kobylec.
Po drugim rozbiorze Polski w 1793 r. Śrem został miastem powiatowym. Niepowodzenia powstań narodowych w okresie zaboru pruskiego przyczyniły się do popularyzacji hasła pracy organicznej, której Śrem był czołowym ośrodkiem w Wielkopolsce. Podniesienie rangi miasta i hasła pracy organicznej przyczyniły się do rozwoju rodzimego rzemiosła i przemysłu.
Z miastem związani byli m.in.: bracia Jan, Maciej i Andrzej Barscy – zasłużeni Polacy epoki Zygmunta III Wazy, Józef Wybicki – twórca hymnu narodowego, ksiądz Piotr Wawrzyniak – jeden z twórców bankowości spółdzielczej, Heliodor Święcicki – pierwszy Rektor Uniwersytetu Poznańskiego.
Niewielki trójkątny plac u wylotu ulic Wyszyńskiego i Kościuszki, dawniej Mostowej i Rzeźnickiej, nazywany był w przeszłości „Pumpenplatzem”. Nazwa wiąże się z faktem postawienia tutaj pierwszej w Śremie publicznej pompy wodnej na początku lat 60. XIX w. Pompa na „Pumpenplatzu” służyła mieszkańcom do początku XX w., kiedy zbudowano i uruchomiono w mieście Przedsiębiorstwo Wodociągowe oraz doprowadzono bieżącą wodę do większości domów. W latach 90. XX w., przy okazji prac kanalizacyjno-wodociągowych, wykopano tutaj drewnianą rurę stanowiącą pozostałość po średniowiecznej kanalizacji miejskiej. Inna, żartobliwa nazwa placu brzmiała „plac paryski”.
Budynek z około 1910 r. zwieńczony barokowym szczytem z elementami secesji w elewacji, w którym mieści się siedziba Spółdzielczego Banku Ludowego im. Ks. P. Wawrzyniaka. Na budynku płaskorzeźba z 1933 r. (projektu Władysława Marcinkowskiego) upamiętniająca ks. Piotra Wawrzyniaka - długoletniego dyrektora mieszczącego się tutaj banku. Dzieje Spółdzielczego Banku Ludowego im. Ks. P. Wawrzyniaka sięgają połowy XIX w. W 1850 r. na terenie regionu śremskiego działacze Ligi Polskiej na czele z ks. Tomaszem Borowiczem oraz Leonem Śmitkowskim i Cezarym Platerem z Mórki założyli Towarzystwo Oszczędności i Pożyczek Wekslowych w Śremie. Towarzystwo, jako jedna z wielu powstałych w tym czasie tego typu instytucji przetrwało trudne okresy swej działalności. W wyniku przeprowadzonej reorganizacji, a przede wszystkim wsparcia finansowego przemysłowców powstała Kasa Pożyczkowa Przemysłowców i Kółka Rolniczo - Włościańskiego w Śremie. 29 maja 1873 r. na Walnym Zgromadzeniu Członków Kasy zmieniono jej nazwę na Bank Ludowy w Śremie, a ks. Piotr Wawrzyniak został wkrótce jego kasjerem a następnie dyrektorem. Bank ludowy w okresie zaborów należał do najważniejszych polskich instytucji, wspierał finansowo polskie rzemiosło i rolnictwo. Największy rozkwit instytucja ta przeżywała za czasów kierowania nią przez ks. Piotra Wawrzyniaka.
Trudno sobie wyobrazić dzieje Śremu bez Banku Ludowego. W 1995 r. bank przyjął nazwę Spółdzielczy Bank Ludowy im. Ks. Piotra Wawrzyniaka upamiętniając swojego patrona. W budynku banku mieści się izba pamięci poświęcona księdzu Piotrowi Wawrzyniakowi świadcząca, że współcześni bankowcy nie zapomnieli o człowieku, który uczynił tak wiele dobra dla banku i regionu śremskiego.
Potężna sylwetka gotyckiego kościoła farnego z wysoką wieżą stanowi element dominujący w panoramie miasta. Do zwartej bryły kościoła od zachodu przylega 62-metrowa wieża zwieńczona wczesnobarokowym hełmem. Zachowały się późnogotyckie szczyty kościoła, ozdobione sterczynami, płycinami i przezroczami. Szczyt zachodni, słabo widoczny, ukryty został w wieży. Wnętrze przykrywają cenne sklepienia gwiaździste z XV/XVI w. Na przestrzeń świątyni składają się głównie prostokątne trójprzęsłowe prezbiterium i nawa o tej samej szerokości.
Czas powstania kościoła nie jest dokładnie znany. Prawdopodobnie budowę podjęto zaraz po drugiej lokacji miasta w 1393 r., pierwsza wzmianka z 1421 r. mówi o fundacji jednego z ołtarzy. Pierwotnie kościół nie miał wieży, którą dostawiono w końcu XVI w. Taka bryła bez większych zniekształceń zewnętrznych przetrwała do naszych czasów. Na skutek generalnej przebudowy wnętrza w 1892 r. kościół został pozbawiony cennych sprzętów i tablic epitafijnych. W wystroju wnętrza najcenniejszy jest znajdujący się w bocznym ołtarzu późnorenesansowy obraz Adoracji Matki Boskiej przez św. Wojciecha i św. Stanisława z ok. 1620 r., zapewne autorstwa Andrzeja Stussa. Ołtarz główny zbudowano w 1892 r. z wykorzystaniem późnobarokowych rzeźb Piotra i Pawła. Centralnie osadzono w nim kopię obrazu Tycjana Wniebowstąpienie Najświętszej Marii Panny z oryginału z kościoła Santa Maria Gloriosa dei Frari w Wenecji. Ciekawym zabytkiem jest przyścienny manierystyczny nagrobek Jerzego Jączyńskiego, obecnie znajdujący się w kruchcie pod wieżą. W bocznej kaplicy na uwagę zasługują freski wykonane w 1955 r. techniką sgraffito autorstwa Jana Berdyszaka.
W latach 2009-2010 podczas prac konserwatorskich odkryto freski z 1517 roku.
Przy murze kościelnym stoi barokowa, kamienna figura św. Jana Nepomucena z 1734 r., poniżej umieszczono 2 tablice fundacyjne i obrazy malowane na blasze.
Rynek, obecnie Plac 20 Października, stanowił centrum średniowiecznego miasta na wyspie zwanej w drugim dokumencie lokacyjnym z 1393 r. Ostrów i Kobylec. Pierwotnie kształt rynku był wrzecionowaty i sięgał aż do kościoła farnego. Typowy dla średniowiecznego miasta kształt prostokąta /160 m x 90 m/ rynek uzyskał na początku XVI w. Rynkowe pierzeje tworzą typowe XIX-wieczne kamienice mieszczańskie.
Na rynku warto zobaczyć:
Ratusz z 1838 r. Gmach nawiązuje do popularnego w XIX w. stylu „okrągłych łuków”, czerpiącego wzory z renesansu i klasycyzmu. Dzisiaj jest siedzibą władz miejskich.
Pomnik z popiersiem Józefa Wybickiego (proj. Grzegorz Kowalski) z 1981 r. – upamiętnia nadanie Józefowi Wybickiemu honorowego obywatelstwa Śremu.
Tablicę pamiątkową (proj. Józef Berdyszak) z 1946 r. umieszczoną w miejscu kaźni 19 wybitnych mieszkańców miasta rozstrzelanych 20 października 1939 r. przez hitlerowców. Na tablicy upamiętnieni są również obywatele Śremu rozstrzelani 8 listopada 1939 r. na strzelnicy w Zbrudzewie.
Tablicę ku czci poległych wychowanków Szkoły Podoficerskiej Piechoty dla Małoletnich działającej w Śremie w latach 1931 -39 (proj. Marian Banasiewicz).
Kapliczkę z figurą Matki Boskiej z Dzieciątkiem z 1841 r. wystawioną dla upamiętnienia zażegnania epidemii cholery jaka panowała w mieście 10 lat wcześniej.
Najstarszą w rynku kamienicę z 1872 r. /ul. Kościuszki 1/.
Gimnazjum, dziś Zespół Szkół Ogólnokształcących, jest jedną z najstarszych tego typu szkół w Wielkopolsce. Jej początki sięgają 1858 r., kiedy zainaugurowano działalność szkoły. Od roku szkolnego 1861/62 szkoła posiadała status progimnazjum, od 1866 r. stała się gimnazjum z pełnymi prawami. Pierwsza matura uprawniająca do kontynuacji nauki na studiach wyższych odbyła się 16 kwietnia 1866 r. W 1870 r. szkołę przeniesiono do budynku, w którym mieści się do dnia dzisiejszego. Pierwszym dyrektorem szkoły był Herman Geist. Imię gen. Józefa Wybickiego szkoła zyskała w 1922 r. Od roku szkolnego 1934/35 gimnazjum jest szkołą koedukacyjną.
W okresie okupacji hitlerowskiej w budynku stacjonowały oddziały wojskowe, a następnie uruchomiono niemiecką koedukacyjną szkołę średnią z internatem. Po wyzwoleniu Śremu szkoła rozpoczęła działalność w kwietniu 1945 r.
Jej absolwentami są m.in. ks. Piotr Wawrzyniak, prof. Heliodor Święcicki, prof. Antoni Kalina, Teodor Jeske – Choiński, prof. Tadeusz Maliński.
Przed szkołą znajduje się położony w 1984 r. głaz narzutowy z tablicą informacyjną o stacjonowaniu w gimnazjum w 1939 r. sztabu Wielkopolskiej Brygady Kawalerii Armii Poznań pod dowództwem gen. Romana Abrahama.
W budynku nr 12, naprzeciw szkoły, do 1952 r. mieściło się prywatne muzeum Feliksa Sałacińskiego, którego zbiory dały początek Muzeum Śremskiemu.
Obecne zabudowania są trzecią z kolei siedzibą franciszkanów w Śremie po Starym Mieście i Żabikowie. Klasztor powstał na Ostrówku, dzielnicy oddzielonej Czarnym Strumieniem (dzisiaj ulica Dutkiewicza) od zabudowań rynku. Zespół barokowych budowli (XVII/XVIII w.) składa się z kościoła p.w. Narodzenia Najświętszej Marii Panny i dawnego klasztoru Franciszkanów. Kościół jest budowlą trójnawową, halową z węższym i starszym prezbiterium. Sklepienie kolebkowe z lunetami zdobione późnorenesansową sztukaterią przykrywa prezbiterium, w nawie zastosowano sklepienie żaglaste.
Wyposażenie kościoła pochodzi głównie z baroku i rokoka. W ołtarzu głównym zachował się obraz "Adoracji Matki Boskiej z Dzieciątkiem przez dwóch Franciszkanów" z XVIII w.
Cenne rokokowe stalle w prezbiterium powstały także w XVIII w. W nawie znajduje się ambona w kształcie łodzi Piotrowej z rozpiętym żaglem, o cechach ludowych z 1817 r. Na zewnętrznej ścianie przy wejściu wisi tablica upamiętniająca ks. Antoniego Rzadkiego, zamordowanego w 1939 r., kierownika konwiktu arcybiskupiego mieszczącego się w klasztorze. Przed kościołem rosną 4 okazy cisów będących pomnikami przyrody.
Zabudowania klasztorne, nieco późniejsze od kościoła, złożone są z trzech skrzydeł tworzących kwadratowy wirydarz przylegający do kościoła. Przy wejściu do krużganków klasztornych znajduje się niewielka tablica z czarnego marmuru poświęcona ojcu Hieronimowi Gruszeckiemu, z 1754 r. Miejscowa legenda wiąże ją z popularnym podaniem o zamurowanym zakonniku. Inna z legend mówi o podziemnym tunelu prowadzącym pod Wartą i łączącym klasztor na Ostrówku ze starą, pierwszą siedzibą zakonu tzw. Klasztorkiem na Starym Mieście. Na otaczającym klasztor murze znajdują się barokowe figury św. Franciszka i św. Antoniego oraz data 1779.
Za klasztorem przy ul. Franciszkańskiej widoczny jest klasycystyczny budynek dawnych koszar landwery z 1859 r. /obecnie gmach sądu/ oraz zabudowa starej gazowni i wodociągów umiejscowione na tzw. Wolnicy.
Początki parku sięgają 1888 r., kiedy Towarzystwo ku Upiększaniu Miasta Śremu utworzyło plac zabaw dla dzieci na terenie pastwisk miejskich. W 1891 r. ks. Piotr Wawrzyniak zaproponował utworzenie parku. Od 1924 r. pod kierownictwem prezesa Towarzystwa Upiększania Miasta – Sylwestra Szczepskiego ruszyły prace na rzecz parku. Roślinność parku jest w znacznym stopniu rodzima i pochodzenia naturalnego. W 1969 r. park zyskał imię Powstańców Wielkopolskich, a przy wejściu do parku umieszczono Wielkopolski Krzyż Powstańczy.
Zachowało się grodzisko, tzw. Żydowskie Góry – miejsce związane z początkami Śremu (tu na przestrzeni X-XIII w. znajdował się obronny gród strzegący przeprawy przez Wartę).
Wzdłuż alei spacerowych usytuowane są rzeźby plenerowe i pomniki, m.in. pomnik Żołnierzy Polskich i pomnik Dobosza.
Obecnie park jest miejscem wypoczynku i rekreacji mieszkańców. Mieszczą się tu stadion, plac zabaw, siłownia zewnętrzna i śremskie zoo.
Dobosz – pomnik Powstańców Wielkopolskich, uznawany za najładniejszy pomnik powstańczy został ustawiony w 1925 r. na śremskim rynku jako pomnik Wolności i Powstańców. Zaprojektował go Władysław Marcinkowski, jeden z najlepszych rzeźbiarzy Wielkopolski.
W 1939 r. hitlerowcy zniszczyli pomnik, a cokół zatopili w bagnie na obrzeżach parku. W 1959 r. cokół został wydobyty i decyzją władz miasta przeniesiony do parku, w 1961 r. postawiono na nim Wielkopolski Krzyż Powstańczy. Na zlecenie Powiatowego Komitetu Ochrony Pomników Walk i Męczeństwa replikę Dobosza wykonał poznański artysta Jerzy Sobociński. Odsłonięcie odrestaurowanego pomnika odbyło się 14 czerwca 1969 r.
Nowy Rynek zwany był często „Gasplacem". Określenie nawiązuje do stojącej tu w XIX w. gazowni wytwarzającej gaz z ropy naftowej. Plac zamyka bryła budynku Gimnazjum nr 2 z 1916 r. W pobliżu przystanku autobusowego, na wysokości ul. Matuszewskiego (dawna ulica Żydowska), wznosiła się do 1969 r. żydowska synagoga rozebrana w związku z budową nowej trasy mostowej. Niewielki obszar na południowy wschód od rynku i w sąsiedztwie bożnicy nazywano w przeszłości Synagogą, ze względu na zamieszkujących tutaj Żydów.
Na domu przy ul. Matuszewskiego nr 2 znajduje się tablica z 1978 r. upamiętniająca Seweryna Matuszewskiego, lekarza, organizatora Powstania Wielkopolskiego i długoletniego prezesa Banku Ludowego w Śremie, rozstrzelanego przez hitlerowców na śremskim rynku 20 października 1939 r.
Stanisław Chudoba urodził się w 1913 r. w Chrzanowie. W 1921 r. jego rodzina zamieszkała w Śremie. Tutaj uczęszczał do szkoły podstawowej i gimnazjum, a w 1931 r. zdał maturę. Ukończył studia na Wydziale Prawno – Ekonomicznym Uniwersytetu Poznańskiego. W czasie studiów wstąpił do Polskiej Partii Robotniczej. W 1937 r. przeprowadził się do Warszawy i podjął pracę w redakcjach ”Tygodnika Robotnika” oraz „Chłopskiej Prawdzie”. W pierwszych dniach września 1939 r. walczył w szeregach obrońców Warszawy, następnie przez 5 miesięcy przebywał w obozie jenieckim. Po powrocie do stolicy włączył się w działalność konspiracyjną. W 1941 r. przyczynił się do powstania organizacji Polskich Socjalistów, której został Sekretarzem Generalnym. Po przekształceniu PS w Robotniczą Partię Polskich Socjalistów Stanisław Chudoba został wybrany wiceprzewodniczącym RPPS oraz zajmował się redagowaniem jej organu prasowego – „Robotnika”. Stanisław Chudoba został aresztowany w ulicznej łapance w Warszawie, 8 grudnia 1943 r. hitlerowcy rozstrzelali go jako jednego z anonimowych zakładników. Tablicę pamiątkową umieszczono w 1958 r. na domu /ul. Piłsudskiego nr 11/, w którym mieszkał.
Nazwa Stary Rynek używana od XVIII w. nie ma specjalnego uzasadnienia. To dawne przedmieście Żabikowo. Śremscy franciszkanie mieli tu od XV do XVIII w. swoją drugą z kolei siedzibę z kościołem Św. Krzyża. Później plac był miejskim targowiskiem. W budynku nr 5 mieścił się w czasie zaborów hotel i restauracja Bazar, tradycyjne miejsce spotkań Polaków. W 1939 r. otwarto w nim Dom Powstańca Wielkopolskiego. Obok znajduje się sala sportowa nazywana tradycyjnie Bazarem, miejsce nieodłącznie związane z sukcesami śremskiej szermierki. Tutaj wiele lat trenerem był Tadeusz Mieloszyński, którego pamięci poświęcony jest coroczny memoriał. Przed salą dawna szkoła ewangelicka z 1913 r., dzisiaj Zespół Szkół im. Marii Grzegorzewskiej.
Pierwszy drewniany kościół i szpital Ducha Świętego powstał na początku XV w. na przedmieściu nowego miasta przy przeprawie przez Wartę. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1421 r. Kościół prawdopodobnie szybko popadł w ruinę - w początkach XVI w. nazywany był kaplicą. Budowę nowego murowanego kościoła ufundowali bracia Barscy: Jan – archidiakon krakowski oraz spowiednik i kaznodzieja królowej Anny Jagiellonki i Andrzej – kustosz i oficjał warszawski, sekretarz króla Zygmunta III Wazy. Wraz z kościołem powstał nowy szpital.
Późnogotycki kościół jest budowlą jednonawową murowaną z cegieł o układzie polskim z niewydzielonym prezbiterium, nakrytą wysokim dwuspadowym dachem. Fasadę ozdobiono czworokątnymi wieżyczkami oraz ostrołukowym szczytem w 1840 r., gdy został przejęty i przebudowany przez protestantów. Wnętrze kościoła z charakterystycznymi dla zborów ewangelickich balkonami pochodzi z okresu przebudowy. W ołtarzu głównym znajduje się duży manierystyczny krucyfiks z około 1630 roku.
Przyczółek mostowy to pozostałość po rozebranym w 1970 r. moście metalowo-drewnianym.
Historia śremskich mostów jest bardzo ciekawa. Mówi się, że „most w Śremie był od zawsze”, choć pierwsza wzmianka o nim pochodzi dopiero z 1433 r. To właśnie dogodnej przeprawie przez Wartę miasto zawdzięcza swoje powstanie. W XIX w. przeprawa przez miasto miała charakter kombinowany, prowadziła przez mosty i groble. Nieuregulowana Warta płynęła szeroko rozlanym korytem z licznymi odnogami. Aby przejechać przez Śrem w XIX w. należało przekroczyć aż 5 mostów. W 1970 r. oddano do użytku nowy betonowy most z estakadą.
Po drugiej stronie rzeki, przy starym lewobrzeżnym przyczółku mostowym, znajduje się pamiątkowy krzyż, a poniżej wodowskaz umieszczony w 1822 r., którego zero wodowskazowe ma wysokość 57,966 m. Stan alarmowy dla Warty w Śremie wynosi 450 cm, przy średnim poziomie wody około 300 cm. Najwyższy stan Warty – 604 cm zanotowano 1 czerwca 1924 r., najniższy – 110 cm 10 lutego 1959 r.
