Historia Śremu – miasta jednego z najstarszych w Wielkopolsce – jest związana z istniejącą w tym miejscu przeprawą przez Wartę. Przełom Warty koło Śremu stanowił najdogodniejsze miejsce przeprawy przez rzekę dla podróżujących między Śląskiem, Wielkopolską i Kujawami.
Mimo, że pierwsza wzmianka pisana o mieście pochodzi z bulli gnieźnieńskiej papieża Inocentego II z 1136 r., to ślady odkryte podczas wykopalisk świadczą o znacznie starszym rodowodzie. Najstarsze znaleziska pochodzą sprzed ok. 4 tys. lat. Są to odkryte pozostałości dużej osady na terenie obecnego cmentarza komunalnego na Helenkach, pochodzące z okresu kultury pucharów lejkowatych. Odnaleziono też liczne ślady osadnictwa z okresu kultury łużyckiej (700-400 lat p.n.e.), a także przeworskiej (100-400 r.). Z czasów rzymskich pochodzą znaleziska z Nochowa, Mechlina i Szymanowa, świadczące, że być może już w starożytności przebiegała tędy jedna z tras łączących Rzym z Bałtykiem.
W II połowie X w. na niewielkim piaszczystym wzniesieniu wśród rozlewisk Warty na prawym brzegu rzeki zbudowano grodzisko strzegące przeprawy. Miało ono wielkie znaczenie strategiczne i handlowe. Drugim miejscem ważnym dla historii miasta była osada handlowa, położona na lewym brzegu Warty, którą można uznać za podgrodzie i która z biegiem czasu przekształciła się w miasto. Dzisiaj teren ten nosi nazwę Starego Miasta. To właśnie ta osada dała początek miastu lokowanemu w 1253 r. przez książąt wielkopolskich Bolesława Pobożnego i Przemysława I na prawie magdeburskim. Miasto rozwijało się bardzo szybko, choć sam gród podczas walk dzielnicowych w XIII w. był wielokrotnie oblegany, zdobywany, odbijany, palony i odbudowywany.
W XIII w. miasto ucierpiało podczas wyprawy na Poznań króla czeskiego Jana Luksemburskiego i wojny Grzymalitów z Nałęczami. Zdesperowani mieszczanie prosili króla o przeniesienie miasta na wyspę Kobylec. Nowy dokument lokacyjny został wystawiony przez Władysława Jagiełłę 13 kwietnia 1393 r. w Kościanie. Z „Dziejów Polski” Jana Długosza wiadomo, że Władysław Jagiełło osobiście odwiedził Nochowo, by podziwiać osobliwość jaką było „rodzenie przez ziemię garnków”.
Na początku XIV w. miasto było już na tyle bogate, że zakupiło wieś Zbrudzewo, a później folwark wójtowski. Niebawem zbudowano ratusz oraz kościoły: farny pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny i szpitalny pod wezwaniem Św. Ducha.
Pomyślny rozwój miasta skończył się w połowie XVII w. wraz z nastaniem walk religijnych. Dla obrony miasta w 1635 r. powołano Kurkowe Bractwo Strzeleckie. Podczas najazdu szwedzkiego niesławną rolę odegrał wojewoda poznański i starosta śremski, Piotr Opaliński, kapitulując pod Ujściem. Przemarsze obcych wojsk, zniszczenia i pożary, epidemie i powodzie doprowadziły do upadku miasta.
Pod koniec XVIII w. w sąsiedztwie Śremu, w Manieczkach, osiadł twórca polskiego hymnu narodowego, Józef Wybicki, który 6 sierpnia 1791 r. przed magistratem miejskim przyjął prawo miejskie, stając się honorowym obywatelem Śremu.
Miasto znalazło się pod panowaniem pruskim po drugim rozbiorze Polski w 1793 r., stając się miastem powiatowym, liczącym 1105 mieszkańców. Po krótkim okresie niepodległego bytu w granicach Księstwa Warszawskiego, w 1815 r. miasto znalazło się ponownie pod zaborem pruskim na ponad 100 lat.
Utrzymanie rangi powiatu i powstanie garnizonu wojskowego przyczyniło się do ożywienia życia gospodarczego. Rozbudowujące się miasto powróciło na lewy brzeg Warty, gdzie wzniesiono większość budynków rządowych. Mimo napływu urzędników niemieckich Śrem pozostał miastem typowo polskim.
Żywy oddźwięk w Wielkopolsce znalazły idee Wiosny Ludów. Po przegranej bitwie o Książ w 1848 r. ranni powstańcy znaleźli schronienie w śremskim lazarecie, zorganizowanym przez dr. Teodora Mateckiego i Emilię Szczaniecką.
Niepowodzenia powstań narodowych przyczyniły się do popularyzacji hasła „pracy organicznej” jako środka podtrzymania bytu narodowego. Śrem odegrał chlubną rolę w rozwoju polskich organizacji ekonomicznych i społecznych.Dzięki kredytom udzielanym przez Bank Spółdzielczy, w II połowie XIX w. powstały pierwsze zakłady przemysłowe miasta: fabryki maszyn rolniczych i cygar, wytwórnia pieców kaflowych, tartak, mleczarnia i rzeźnia. Rozwijał się transport. W 1885 r. uruchomiono linię kolejową Śrem - Czempiń, a w 1906 r. jej przedłużenie do Jarocina. Po częściowej regulacji Warty mogły nią pływać łodzie towarowe, w 1912 r. wybudowano nadbrzeże załadunkowe. Od 1913 r. między Poznaniem a Śremem kursował omnibus motorowy.
Wyzwolenie spod panowania pruskiego przyniosło Powstanie Wielkopolskie. Garnizon niemiecki stacjonujący w mieście, na wieść o sformowaniu 800 osobowej kompanii, poddał się bez walki w nocy 30 grudnia 1918 r. Kompania, wkrótce przekształcona w batalion śremski, brała udział w walkach pod Zbąszyniem, Lesznem i Rawiczem.
W okresie międzywojennym powstało kilka nowych zakładów, m.in. fabryka przetworów słodowych „Malto", wytwórnia zegarów i narzędzi precyzyjnych „Zegar" oraz niewielka tkalnia. Rozbudowie i modernizacji poddano uruchomione na początku XX w. dwa duże młyny przemysłowe. Największym zakładem była fabryka maszyn rolniczych i powozów Franciszka Malinowskiego z własną odlewnią żeliwa zatrudniająca do 300 robotników. Mimo kryzysu, w latach 20-tych powstało nowe osiedle mieszkaniowe Glinki dla reemigrantów z Francji i Niemiec oraz kolonia domków jednorodzinnych przy drodze do Czempinia. Ważną rolę w mieście odgrywała jednostka wojskowa z czynnymi przejściowo szkołami podoficerskimi. Najbardziej znaczącą była Szkoła Podoficerska Piechoty dla Małoletnich nr 2.
W przededniu wybuchu II wojny światowej ulokował się w mieście sztab Wielkopolskiej Brygady Kawalerii wchodzący w skład Armii „Poznań". Prawdopodobnie dlatego już w pierwszym dniu wojny na Śrem spadły bomby. W czasie okupacji hitlerowskiej z miasta i okolic wysiedlono ponad 3 tys. mieszkańców. 20 października 1939 r. w publicznej egzekucji na rynku stracono 19 mieszkańców Śremu, a 8 listopada 1939 r. - 12 śremian na terenie starej strzelnicy pod Zbrudzewem. Wyzwolenie Śremu nastąpiło 23 stycznia 1945 r.
Po wojnie Śrem nadal pełnił funkcję ośrodka usługowo-handlowego dla okolicznych rolników. Gwałtowny rozwój miasta wiąże się z budową Odlewni Żeliwa, która rozpoczęła się w 1964 roku. Pierwszy oddział oddano do użytku w 1968 r. W szczytowym okresie rozwoju zakład zatrudniał ponad 4 tys. pracowników. Powstanie odlewni spowodowało budowę i rozbudowę urządzeń komunalnych, instytucji, a także nowych zakładów pracy i punktów usługowych. W sąsiedztwie odlewni wzniesiono osiedle mieszkaniowe Jeziorany. Niewielkie miasteczko, jakim był Śrem w 1946 r. (8309 mieszkańców), przekształciło się w ciągu krótkiego czasu w miasto średnie, które w 1972 r. liczyło 17.315, a w 2007 r. – 30.477 mieszkańców.
Obecnie Śrem jest siedzibą władz gminy, liczącej ponad 40 tys. mieszkańców oraz powiatu składającego się z czterech gmin. Jest przyjazny inwestorom, turystom i mieszkańcom. Ziemia śremska ze swymi malowniczymi łęgami nadwarciańskimi, jeziorem Grzymisławskim, zabytkowymi parkami krajobrazowymi, szlacheckimi dworami i pałacami, jest jednym z najładniejszych zakątków Wielkopolski.
(na podstawie „Dziejów Śremu”, 1972 r.)
